İŞ GÜVENLİĞİNDE KİMYASAL GÜVENLİK BİLGİ FORMLARININ YERİ (GBF/SDS)

Turkchem Dergisi - 2012 Eylül-Ekim Sayısı

 
Güvenlik Bilgi Formlarınız Ne Kadar Güvenli? 

Ana haber bültenlerinde, gazetelerde sık sık, çeşitli kimya firmalarında meydana gelen  yangın ve patlama haberlerine veya bir işçinin başına gelen felaket haberlerine şahit  oluyoruz. Hatta bu firmalar arasında, çalışma standartları üst seviyede olan, duvarları  standardizasyon kuruluşlarından alınan kalite belgeleriyle dolu kimya kuruluşları da  bulunabiliyor. Öyleyse neden hala bu tür felaketler yaşanmaya devam ediyor?

 Bu yazımızda, kimyasallarla çalışmalarda iş güvenliğine önemli katkı sağlayan Güvenlik  Bilgi Formlarından (GBF-SDS) bahsetmek istiyoruz.
 - İşveren, kimyasal maddelerle çalışmalarda, işçilerin bu maddelere maruziyetini önlemek,  bunun mümkün olmadığı hallerde en aza indirmek ve tehlikelerinden korumak için gerekli  tüm önlemleri almakla yükümlüdür. 
 - İşveren, işyerinde tehlikeli kimyasal madde bulunup bulunmadığını tespit etmek ve  tehlikeli kimyasal madde bulunması halinde, işçilerin sağlık ve güvenliği yönünden  olumsuz etkilerini belirlemek üzere, İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği’nin ilgili madde ve  bendine uygun şekilde, risk değerlendirmesi yapmakla yükümlüdür.
 - İşveren, çalışanlarına kimyasal maddelerin tehlikeleri ve bu tehlikelere karşı alınması  gereken önlemler ile ilgili bilgi ve eğitim vermekle yükümlüdür. Tehlikeli kimyasal maddeler  için tedarikçiden sağlanan malzeme bilgi formlarıyla kimyasallar hakkında bilgi sağlamak ve eğitim vermekle yükümlüdür.
- İşyeri hekimi bulunan yerlerde, hekime çalışılan kimyasallar hakkında bilgi verilmelidir.

Önemi yönetmeliklerde bu kadar açık ifade edilmiş olan GBFlerin nasıl okunması gerektiği hakkında da bilgi vermek isterim.

GBFler, Türkiye pazarında Türkçe düzenlenmek zorundadır. GBFleri hazırlayan veya Türkçeye çevirisini yapan kişinin bu konuda akrediteli kuruluştan eğitim almış, sertifikalı personel olması yönetmeliğin bir hükmüdür. Hatta kişisel tecrübelerimle net olarak söyleyebilirim ki; sertifika tek başına yeterli olmayıp, GBFler, bu belgeleri hazırlama konusunda yeterli tecrübesi, bilgi birikimi olmayan kişilerin elinde yanlış bilgilendirmeler sonucunda amacından sapmakta ve içeriğindeki hatalı bilgi ve yönlendirmeler yüzünden daha tehlikeli belgeler haline gelmektedir.

Bir GBF 16 başlıktan meydana gelmektedir.

1. MADDE/MÜSTAHZAR VE ŞİRKET/İŞ SAHİBİNİN TANIMI
Bu bölümde kimyasalın üreticisinin /pazara verenin ticari unvanı, iletişim bilgileri, kimyasalın kulanım alan(lar)ı, acil durumlarda başvurulacak kişi ve iletişim bilgilerinin yer alması gerekir. UZEM (Ulusal Zehir Danışma Merkezi) ve sağlık hizmetlerine ait ücretsiz hatların verilmesi de yerinde olacaktır.

2. TEHLİKELERİN TANIMI
Kimyasalın hangi risklere sahip olduğunu bu bölümde görebiliriz. Bu bölüm, yönetmelikte verilen sınıflandırma kriterlerine uygun olarak hesaplanır. Bu hesaplama sertifikalı ve yeterli tecrübe sahibi kişi tarafından titizlikle yapılmalıdır. Zira GBFnin temel kısmıdır ve diğer bölümlerin nasıl doldurulacağını burada verilen sınıflandırma belirler. Sınıflandırma yönetmelikte verilen R ibareleri ve açık ifadeleriyle birebir aynı olmalı, farklı anlamlar oluşturabilecek başka kelimeler kullanılmamalıdır.
Bu bölümün 2. sırada olmasının amacı, kimyasal madde veya karışımın riskini GBFnin ilk sayfasında görebilme kolaylığı sağlamasıdır.

3. BİLEŞİMİ/İÇİNDEKİLER HAKKINDA BİLGİ
Bölüm 2’de çeşitli risklerin ortaya çıkmasına neden olan ve maruziyet değerine sahip maddeler, kendilerine ait R ibareleriyle, EC/CAS no.larıyla ve kullanım oranlarıyla (aralık olarak verilebilir) belirtilir. Buradaki R ibareleri açık ifadelerle bölüm 16’da verilir.

4. İLK YARDIM ÖNLEMLERİ
Kimyasalın göz-cilt ile teması veya kimyasalın solunması ve yutulması durumlarında alınması, uygulanması önerilen ilk yardım tedbirleri belirtilir. Ayrıca bu maruziyetlerin gerçekleşmesi halinde hangi semptomların ortaya çıkabileceği, eğer biliniyorsa belirtilir. Hekime önerilerde bulunulabilir.

5. YANGINLA MÜCADELE ÖNLEMLERİ
Kimyasalın çeşidine göre yangına müdahale yöntemleri ve teçhizatı farklılıklar gösterir. Alevlenen ve patlayan kimyasallara farklı, toksik kimyasallara, çevre zararlısı olanlara farklı söndürme yöntemleri uygulanır ve yine kimyasalın türüne göre değişik malzeme ve teçhizat kullanılır. Bu bölümde kimyasalın niteliğine, depolandığı alana, etrafındaki diğer kimyasallara uygun önerilerde bulunulur. Örneğin, alevlenen ürünler için basınçlı su ile müdahale önerilmez, bu tür bir müdahale yangının dağılmasına ve daha da yayılmasına neden olabilir.

6. KAZA SONUCU YAYILMA ÖNLEMLERİ
Kişisel korunmaya yönelik olarak, müdahale sırasında alınacak tedbirler ve koruyucu teçhizat önerileri verilir. Bu öneriler kimyasalın sınıflandırmasına uygun olmalıdır. Örneğin, patlayıcı veya alevlenen kimyasallar için ateşleyici kaynakların uzak tutulması önerilir. Özellikle çevre için tehlikeli sınıflandırılmış maddeler olmak üzere toprak, su kaynakları ve kanalizasyon sistemine etkileri ve alınması gereken önlemler belirtilir. Döküntüleri temizleme yöntemleri, kullanılması gereken temizleyici malzemeler önerilir. Mümkünse bu öneriler büyük ve küçük miktar dökülmeler için ayrı ayrı verilir.

7. ELLEÇLEME DEPOLAMA
Kimyasal ile her türlü temas halinde olanlar (üreten, işleyen, taşıyan, depolayan) için tedbirler verilir. Kullanılması veya kullanılmaması gereken teçhizat önerilir. Yapılması veya yapılmaması gereken işlemler anlatılır. Örneğin, aşındırıcı bir kimyasal elleçleniyorsa, uygun göz ve cilt koruyucu, göz yıkama istasyonu önerilebilir. Depolama için uygun ortam, beraber depolanmaması gereken kimyasallar, kimyasalın depolanmasına uygun kap materyali belirtilir. Örneğin kuvveti asidik bir ürünün kuvvetli bazik kimyasallarla depolanmaması tavsiye edilir.

8. MARUZİYET KONTROLLERİ/ KİŞİSEL KORUNMA
Kimyasalın işlendiği işyeri ortamı için önerilerde bulunulur. Belirlenmiş işyeri maruziyet limitleri varsa, bu bölümde verilmelidir. Belirlenmiş resmi maruziyet değerlerinin ülkeden ülkeye farklılık gösterdiğini belirtmek isterim. Kimyasallar ile çalışmada işçileri koruyucu el, cilt, göz, solunum koruyucu teçhizat gerekiyorsa belirtilir. İşyeri ortamının kimyasala maruz kalmaması için uygun havalandırma sistemi belirtilir. Örneğin solunması halinde tahriş edici bir kimyasal elleçleniyorsa, dış atımı kuvvetli bir havalandırma ve gerekirse, A/P tipi solunum koruyucu önerilir. İşyerinde kimyasalın elleçlenmesi sırasında uyulması gereken kurallar ve hareket tarzı anlatılır.

9. FİZİKSEL VE KİMYASAL ÖZELLİKLER
Kimyasal maddeye, eğer ürün ise kimyasal karışıma ait fizikokimyasal veriler yazılmalıdır. Örneğin alevlenen ürünler için parlama noktası, kaynama noktası önemlidir. Aşındırıcı kimyasallar için pH değeri, sıvı olması maruziyet riskini arttırıyorsa, viskozite değeri önemlidir. Kimyasalı ilk görüşte tanımlayıcı olan renk, koku ve oda sıcaklığındaki hali (sıvı, toz vb.) gibi özellikler, belirtilmemesi için geçerli bir neden yoksa mutlaka belirtilmelidir. Belirtilmeyen başlıklar için “Bilgi yok, uygulanamaz” gibi bilgiler eklenmelidir.

10. KARARLILIK VE TEPKİME
Bu bölümde, kimyasalın kararlılığı hakkında bilgi verilir. Varsa kararlılığını bozan etkenler, reaksiyona girebileceği maddeler, kaçınılması gereken durumlar ve/veya maddeler, tehlikeli bozunma ürünleri belirtilir.

11. TOKSİKOLOJİ BİLGİSİ
Şayet biliniyorsa, karışıma ait toksik dozlar, bilinmiyorsa da bileşenlerin kendilerine ait toksik dozları oral-dermal-soluma maruziyetleri dikkate alınarak verilir. Soluma-yutma-deriyle temas- ciltle temas halinde akut etkilerine dair bilgiler sunulur. Bilgi mevcut ise kronik etkileri ve ilgili otoriterler tarafından tanınan çalışmalar belirtilir. Bazı çalışmalar ilgili otoriterler tarafından tanınmasa da reddedilememektedir de. Bu çalışmalar da eklenebilir ve çalışmanın niteliği hakkında bilgi sağlanabilir.

12. EKOLOJİ BİLGİSİ
Bu bölüm, özellikle çevreye yönelik tehlikesi olan kimyasal ürünler/maddeler veya içinde çevre zararlısı madde bulunan karışımlar için doldurulmalıdır. Kimyasalın çevre üzerindeki toksik etkisi, biyolojik parçalanabilme özelliği, toprakta veya sucul organizmalarda birikme özelliği hakkında bilgi verilir. Test çalışmaları varsa belirtilir. Kimyasalın su ve topraktaki davranışı hakkında bilgi verilir. Elimizde mevcut ise balık, su piresi, alg üzerinde yapılmış ekotoksikolojik doz çalışmaları ve toksik dozlar belirtilir.

13. BERTARAF BİLGİLERİ
Atık/kullanılmamış ürün ve boş ambalaj için uygun olan ve olmayan bertaraf etme yöntemleri belirtilir. Mümkünse 6 haneli atık kodu belirlenir ve bu bölüme yazılır. Yöntemler konusunda ilgili yönetmeliklere atıfta bulunulabilir.

14. TAŞIMACILIK BİLGİLERİ
Türkiye, BM uluslararası taşımacılık kurallarını kabul etmiştir. Ülkemizde kademeli olarak geçiş yapılmakta olup, 2014 itibariyle tüm kurallar uygulanmaya başlanacaktır. Bu bölüm konusunda uzman kişiler tarafından düzenlenmelidir. Taşımacılık sınıflandırması yapılırken, bölüm 2’deki risk sınıflandırmasında izlenilen yöntemden çok farklı bir yöntem izlenir. Bu bölümdeki bilgiler sayesinde ürüne ait taşımacılık etiketi oluşturulur ve nakliye firmaları bu bilgilere dayanarak kimyasalı nasıl nakledip nakletmeyeceklerine karar verir. Dolayısıyla yanlış bir sınıflandırma; fazladan nakliye, depolama ve sigorta maliyetlerinin ortaya çıkmasına olabilir. 

15. MEVZUAT BİLGİLERİ
Bu bölüm, kimyasalın etiket bilgilerini içermektedir ve ürün etiketinizde de aynen kullanılması gerekir. Sınıflandırma hesaplaması sonucu çıkan uygun R ibareleri ve bunların açık ifadeleri, bu R ibarelerine karşılık kullanılması gereken uygun S ibareleri ve açık ifadeleri, varsa sembol(ler) belirtilmek zorundadır. Ayrıca, kimyasala ait uygun yönetmeliklere atıflar bu bölümde yapılır.

16. DİĞER BİLGİLER
Bölüm 3 ve 15’de belirtilen tüm R ibareleri ve açık ifadeleri verilir. Kimyasala ait ilave bilgiler, GBFde kullanılan kısaltmaların açıklamaları, hazırlayan kişi bilgileri bu bölümde sunulabilir.

Uluslararası ve ulusal otoriteler tarafından yayınlanan çok sayıda yönetmelik ile GBFler daha nitelikli ve standart hale getirilmiştir. A.B. bölgesinde GHS (The Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals –Kimyasalların Sınıflandırması ve Etiketlenmesinde Küresel Uyum Sistemi) uygulamaları, CLP yönetmeliğiyle hammaddeler için devreye girmiş olup 1 Haziran 2015 itibariyle madde ve karışım tüm kimyasallar için uygulanmaya başlanacaktır. Tahmin ediyoruz ki; 2013 yılı itibarıyla Türkiye de CLP uygulamalarıyla tanışacaktır. Bu yeni sınıflandırma sistemiyle Türk kimya sanayinin çok zorlanacağını düşünüyoruz. Zira CLP, sınıflandırma kriterleriyle ve GBF- etiket formatıyla çok daha farklıdır. CRAD, uzman kadrosu ve teknik altyapısıyla bu konuda da sektöre çeşitli çözümler sunmaktadır. CRAD, 2009’dan bu yana, dileyen firmaların kendi GBFlerini bu farklı yönetmeliklere uyumlu olarak düzenlemelerine olanak tanıyan, çok lisanlı SDS-PRO programının Türkiye temsilciliğini yapmaktadır.

Doğru ve nitelikli hazırlanmış Güvenlik Bilgi Formları, kimyasallar kaynaklı iş kazalarının önlenmesi için işyerinizdeki güvenilir kaynaklar olacaktır.